سالروز هجرت پیامبر اکرم از مکه به مدینه

هجرت پیامبر اکرم (ص)

هجرت پیامبر اکرم (ص)، از مکه به مدینه ١ ربیع الاول سال اول هجری قمری رخ داد. این حرکت که به عربی به آن “الهجره” گفته می‌شود، نقطه‌ی عطفی در تاریخ اسلام است و آغاز تقویم هجری قمری را تشکیل می‌دهد. پیامبر اسلام در پی مخالفت‌های شدید قریش با پیامبری او و افزایش فشار و تهدیدات علیه خود و پیروانش، تصمیم به مهاجرت از مکه به شهر یثرب (که بعدها نام آن به مدینه تغییر یافت) گرفت.

هجرت نه تنها به حفظ جان پیامبر و پیروانش کمک کرد، بلکه امکان برپایی یک جامعه مسلمان با ساختار و قوانین اسلامی را فراهم آورد. این رویداد به تثبیت اسلام به عنوان یک دین و نظام سیاسی در شبه جزیره عربستان کمک شایانی کرد.

‬زندگینامه پیامبر (ص)

پیامبر عظیم الشأن اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله در اواخر سال سیزدهم و ایام نخستین سال چهاردهم بعثت از مکه به مدینه مهاجرت کرد. در آن زمان مدینه به یثرب شهرت داشته و مسلمانان نیز به تبعیت از ایشان رهسپار یثرب شدند.

با توجه به اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله و مسلمانان در شهر مکه به شدت تحت آزار و اذیت‌های مشترکان و اهالی مکه قرار داشتند، به طوری که روال عادی زندگی برای آنها با شدت و سختی بسیار همراه بود. از این رو آن حضرت با بستن پیمان و بیعت عقبه با ساکنان شهر یثرب، از آنها قول گرفت که پس از مهاجرت مسلمانان به این شهر از آنها حمایت و جانبداری کنند.

بدین ترتیب نبی مکرم اسلام (ص) در نخستین روز ماه ربیع الاول به شهر یثرب هجرت کرده و این امر در تاریخ مسلمانان باعث بنیانگذاری نخستین حکومت و زمامداری اسلامی در آن شهر گردید که در سال‌های بعد به مدینه شهرت یافت.

رویداد مذکور از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار است. چرا که این امر در جایگاه نقطه عطف و آغازگر روز شمار و تاریخ مسلمانان به دو صورت تقویم هجری شمسی و هجری قمری گردید.

از زمان بسیار قدیم و حتی قبل از پیدایش دین مبین اسلام، شهر مکه منطقه سیار خوبی جهت انجام داد و ستدهای بازرگانی محسوب می‌شد. لذا افراد مختلفی با این هدف، سفرهایی را به این شهر انجام می‌دادند.

لذا نبی مکرم اسلام صلی الله با توجه به این موضوع، مراوداتی را با تجار، بازرگانان و سران طایفه‌ها انجام داده و شهر مکه را به عنوان مقر و مبدا حکومت اسلامی در نظر گرفت.

پس از آنکه حضرت محمد (ص) از سوی خدا به پیامبری مبعوث شده و مسئولیت هدایت و دعوت انسان‌ها را به دین مبین اسلام بر عهده گرفت، به مدت ۳ سال به شکل پنهانی و در خفا مردم را به ایمان به خدای یکتا و خداپرستی دعوت می‌کرد. ولی هنگامی که رسالت و مقام پیامبری ایشان بر همگان آشکار گردیده و آن حضرت انسان‌ها را به اسلام و پرستش خدای یکتا فرا می‌خواندند، روز به روز کافران و سران قریش بیش از پیش ایشان و مسلمانان را مورد فشار و سختی قرار می‌دادند. به شکلی که حتی مسلمانان جانشان در خطر بوده و قادر به زندگی نبودند.

بدین سبب پس از سپری شدن ۱۳ سال از زمان بعثت رسول مکرم (ص)، ایشان تصمیم گرفتند از مکه هجرت کنند.

چرا که حضرت محمد صلی الله علیه و آله از همه ظرفیت، توان و شیوه‌های مختلف جهت هدایت و راهنمایی مردم مکه استفاده کرده و آنها را به اسلام دعوت می‌کرد. ولی هیچ کدام از آیات قرآن، اخلاق خوش و ارشادات آن حضرت بر مشرکان و کافران مکه تاثیرگذار نبوده و هیچکدام به دین اسلام روی نمی‌آوردند. از این رو دیگر مصلحت نبود تا رسول مکرم اسلام (ص) بیش از این همه توان و رسالت خود را معطوف به اهالی و مشرکان شهر مکه نماید. چرا که مسئولیت رسالت و پیامبری ایشان جهان شمول بوده و دین اسلام به عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین دین الهی، همه انسان‌های دنیا را ر بر می‌گرفت.

مسلمانان و یاران رسول الله (ص) سال‌های مدیدی را در مقابل استبداد، ستم و آزار و اذیت‌های مشرکان مکه ایستادگی کرده و حتی برخی از آنها مجبور شدند از خانه و شهر زندگی خود مهاجرت کنند.

به طوری که سرانجام سران قریش و طوایف مختلفی از مشرکان مصمم شدند با مشارکت یکدیگر به جان پیامبر اسلام صلی الله سوء قصد کرده و ایشان را به قتل برسانند.

در طی این سال‌ها رسول الله (ص) گفتگوهای متعددی را با روسای قبایل در نقاط مختلف صورت داده و آنها را به یکتاپرستی و دین مبین اسلام دعوت می‌کرد. ولی در اغلب موارد این مذاکرات نتیجه‌ای در پی نداشت. پس از گفتگوی ایشان با ساکنان شهر یثرب، گشایش جدیدی در وجود و رسالت ایشان به وقوع پیوست.‌

با وجودی که شهر مکه از اهمیت و ارزش زیادی در میان مردمان آن سرزمین برخوردار بود، لاکن بدون ملغی شدن بت پرستی و پذیرش دین مبین اسلام، همه اقدامات و فعالیت‌های نبی مکرم اسلام (ص) با شکست مواجه می‌شد.‌

از این رو پیامبر اسلام واجب دید با مهاجرت از شهر مکه به سرزمین دیگری، در عین حال که می‌تواند تبلیغات گسترده‌تری در خصوص دین اسلام انجام دهد، همچنین شرایط مکه را تحت نظر گرفته و در مواقع لازم با بهره گیری از شیوه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و نظامی به مقابله با آنها برخیزد.

در این شرایط شهر یثرب گزینه مناسبی محسوب می‌شد. چرا که یک موقعیت ایده‌آل جهت انجام کسب و کار و رسیدن به درآمد مسلمانان با انجام داد و ستدهای تجاری بوده و با توجه به اینکه در سر راه کاروان‌های تجاری قریش قرار داشت، لذا شرایط اقتصادی و بازرگانی شهر مکه در مضیقه واقع می‌شد.

ساکنان شهر یثرب افرادی بودند که گرایش‌های محدودی نسبت به خداپرستی و پرستش «الله» داشته و آشنایی مختصری نسبت به یکتاپرستی داشتند. نبی مکرم اسلام (ص) در محلی به نام عقبه مکه، عده‌ای از ساکنان شهر یثرب را به دین مبین اسلام دعوت کرده و درخواست حمایت و یاری از آنها نمود از سوی آنها پذیرفته شد.

سرانجام پس از انجام پیمان عقبه اول و عقبه ثانی، آن حضرت تعدادی از نمایندگان خود را به عنوان تبلیغ گر اسلامی به شهر مدینه راهی نمود تا شرایط آن شهر را جهت مهاجرت ایشان مهیا کند.

ماجرای لیله المبیت

زمانی که هنوز سه ماه از بیعت عقبه دوم می‌گذشت تعداد زیادی از مسلمانان مکه و یاران رسول خدا (ص) از مکه به مقصد یثرب رهسپار شدند. آنها به شکل پنهانی و مخفیانه به صورت فردی و یا گروهی مهاجرتشان را انجام دادند. نخستین کسی که از مکه به مقصد شهر یثرب خارج شد، شخصی به نام ابوسلمه بود.

سران قریش و مشرکان که از این قضیه مطلع شده و پی بردند شهر یثرب مأمن و جایگاه مناسبی برای پیامبر اسلام و یارانش می‌باشد، به شکلی که ساکنان این شهر جهت مقابله و پیکار با شمنان رسول خدا مهیا می‌شوند، لذا نسبت به مهاجرت پیامبر احساس خوف و ترس زیادی احساس کردند.‌

از این رو در روزهای آخر ماه سفر سال ۱۴ بعثت، سران قریش در یک گردهمایی که با روسای سایر طوایف تشکیل دادند نقشه قتل پیامبر را طرح ریزی کردند. حتی برای این منظور از هر قبیله جوانانی را تعیین کردند تا با همکاری یکدیگر و با استفاده از شمشیر رسول الله را به قتل برسانند.

در هنگام شب پنجشنبه اولین روز ماه ربیع الاول پیامبر اسلام از شهر مکه به شکل پنهانی بیرون آمده و در آن زمان امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام به هدف پنهان ماندن غیبت پیامبر، به جای ایشان در بستر آن حضرت قرار گرفته و به خواب رفتند.

شب مذکور به لیله المبیت شهرت گرفت. چرا که رسول مکرم اسلام از دسیسه و فتنه مشرکان و سران طوایف جهت به قتل رساندن خودشان مطلع شدند.

این شب به لیله المبیت معروف است زیرا پیامبر(ص) از نقشه مشرکان قریش برای قتل خود آگاه گشت.

پنهان شدن پیامبر (ص) در غار ثور

در شب اول ربیع الاول هنگامی که رسول الله (ص) به همراه ابوبکر بن ابوقحافه مخفیانه از شهر مکه خارج شد، به سمت غار ثور حرکت کرد.

لحظاتی پس از آنکه نمایندگان قریش و طوایف به قصد جان حضرت محمد صلی الله علیه و آله در نیمه شب به خانه او یورش بردند، متوجه شدند که در بستر ایشان امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام قرار داشته و خوابیده است. لذا دسیسه‌هایشان با شکست مواجه شد. آنها بلافاصله درصدد برآمدند تا پیامبر را یافته و نقشه خود را عملی کنند.

بدین ترتیب سعی کردند تا رد و نشانه آن حضرت را دنبال کرده و در مقابل غار ثور خاتمه یافت. بسیاری از منابع و اسناد تاریخی نقل کرده‌اند که در مدخل غار مذکور کبوتری لانه کرده و بر روی تخم‌هایش خوابیده بود.

همچنین یک عنکبوت تارهای روی خود را بر روی ورودی غار طوری تنیده بود که امکان رفت و آمد میسر نمی‌شد مگر با پاره شدن تار عنکبوت. کاملاً آشکار و مبرهن است که این دو مورد از الطاف و مرحمت الهی جهت محافظت از رسول الله (ص) بوده است. مشرکان با دیدن این صحنه در قسمت ورودی غار، با خود پنداشتند که پیامبر اسلام از آنجا گذر نکرده، یا اینکه به سمت آسمان عروج داشته و یا چون قطره آب در زمین فرو رفته است.

چرا که آنها با مشاهده تارهای عنکبوت بر دهانه غار، به یقین رسیدند که هیچ احدی به غار ورود نکرده است. لذا مسیر خود را جهت تعقیب پیامبر اسلام تغییر داده و از آنجا دور شدند.

توقف در قبا و ساخت مسجد

در تاریخ شب اول ماه ربیع الاول پیامبر اسلام از شهر مکه بیرون آمده و در دوازدهم ماه ربیع الاول، هنگام ظهر به شهر یثرب رسید. لذا به شهر قبا وارد شده و نماز خواند.

آن حضرت به مدت ۱۰ روز در آنجا ماندگار شده و میهمان بنی عمرو بن عوف گردید. مردم آن طایفه بسیار اصرار کردند که رسول خدا مدت طولانی‌تری را در آنجا اقامت کرده و خانه‌ای را بنا کند. ولی آن حضرت علت متوقف شدن خودشان را در آن منطقه، انتظار برای پیوستن امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام، یگانه دخترش حضرت فاطمه زهرا (س) و همراهانشان به آن حضرت عنوان کرده و درخواست مردم آن دیار را رد کردند.‌

بدین ترتیب ایشان مدتی را سپری کردند تا امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام و همراهانشان به آن حضرت ملحق شدند.

در طی روزهای توقف در شهر قبا، نبی مکرم اسلام بیکار ننشسته و مسجد معروف قبا را احداث کرد.‌

لاکن در برخی از روایات تاریخی چنین مطرح شده که طراح و سازنده اولیه مسجد قبا، یکی از یاران پیامبر به نام عمار بن یاسر بوده است.

خداوند در قرآن کریم سوره توبه آیه ۱۰۸، مطالبی را در مقام مسجد قبا نازل کرده است:

« لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ؛ مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن (به نماز) ایستی.»

آیات قرآن کریم در خصوص سالروز هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه

۱_ یکی از آیاتی که در خصوص مهاجرت پیامبر اسلام از مکه به شهر مدینه در قرآن کریم آمده، می‌توان به آیه ۴۰ سوره توبه اشاره کرد:

«إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کفَرُوا ثانِی اثْنَینِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلَیهِ وَ أَیدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کلِمَهَ الَّذینَ کفَرُوا السُّفْلی وَ کلِمَهُ اللَّهِ هِی الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ؛

اگر او را یاری نکنید، خداوند او را یاری کرد، آن هنگام که کافران او را (از مکه) بیرون کردند، در حالی که دومین نفر بود، در آن هنگام که آن دو در غار بودند، و او به همراه خود میگفت:غم مخور، خدا با ماست. در این موقع، خداوند سکینه خود را بر او فرستاد و با
لشکرهایی که مشاهده نمی کردید، او را تقویت کرد و گفتار کافران را پایین قرار داد و سخن خدا بالا است و خدا عزیز و حکیم است.»

۲_ همچنین خداوند در آیه ۳۰ سوره انفال بدین شکل به هجرت پیامبر و ناکام ماندن مشرکین در برابر مشیت الهی اشاره داشته است:

« وَ إِذْ یمْکرُ بِک الَّذینَ کفَرُوا لِیثْبِتُوک أَوْ یقْتُلُوک أَوْ یخْرِجُوک وَ یمْکرُونَ وَ یمْکرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیرُ الْماکرینَ؛

هنگامی که کافران ضد تو حیله کنند تا تو را زندانی کنند یا بکشند یا تبعید نمایند آنان با خدا از در حیله وارد می شوند خداوند حیله می کند و خداوند بهترین حیله کنندگان است.»

۳_ در عین حال خداوند متعال در آیه ۲۰۷ سوره بقره نیز می فرماید:

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ ؛

و بعضی از مردم از جان خود در راه رضای خدا درگذرند؛ و خدا با چنین بندگان رئوف و مهربان است.»