تاریخ شب قدر در سال ۱۴۰۳

شب قدر

شب قدر، که در قرآن کریم به عنوان بهتر از هزار ماه توصیف شده است، یکی از مقدس‌ترین شب‌ها در تقویم اسلامی است و در ماه رمضان واقع شده‌است. مسلمانان باور دارند که در این شب، قرآن بر پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص) نازل شده است. شب قدر فرصتی برای عبادت، دعا و توبه است و مومنان این شب را به عبادت و دعا می‌گذرانند تا برکات و رحمت خداوند را جلب کنند.

در فرهنگ شیعه، این شب همچنین با امام علی (ع) ارتباط دارد چرا که او در شب نوزدهم ماه رمضان مورد حمله قرار گرفت و در شب بیست و یکم به شهادت رسید. بنابراین، شب‌های قدر (که معمولا شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم رمضان هست) برای شیعیان از اهمیت دوچندان برخوردار است.

مسلمانان در این شب‌ها به خصوص تلاش می‌کنند که در مساجد حضور یابند و نماز‌های ویژه‌ای را به جا آورند، قرآن خوانی کنند و دعاهای مخصوص این شب‌ها را بخوانند. این اعمال عبادی به نیت طلب آمرزش و رستگاری انجام می‌شود.

ارزش شب های قدر

در این بخش با استناد به جملات گوهربار ائمه معصومین، فضائل و ارزش شب های قدر را برای شما به تفکیک بیان می‌کنیم:

آمرزش گناهان:

از جمله نتایج مهم و سرنوشت سازی که برای انجام عبادات در شب قدر ذکر شده، قرار گرفتن تحت رحمت و مغفرت الهی بوده که از گناهان آمرزیده می‌شوید. پیامبر گرامی اسلام در بیان مفاهیم سوره «قدر» بیان داشتند:

«هر کس شب قدر را احیا بدارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می شود.»

قلب رمضان:

با وجودی که ماه رمضان سراسر نور و رحمت الهی بوده، ولی شب قدر را به عنوان قلب ماه رمضان می‌شناسند. به فرموده حضرت امام جعفر صادق (ع):

«تعداد ماههای سال نزد خداوند، دوازده ماه می باشد که سرآمد ماهها ماه رمضان است. در این میان قلب ماه رمضان لیله القدر است.»

بهتر از هزار ماه:

از منظر اسلامی اعمال، رفتارها‌ و حتی ارزش و بهای هر چیز بر اساس مقیاس و محک الهی سنجیده می‌شوند. لذا خداوند متعال در آیاتی از سوره قدر در قرآن کریم می فرماید:

«لَیلَهُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْر»

که حضرت امام سجاد (ع) در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه فرموده‌اند:

«(عبادت و بندگی در) شبی از شبهای آن، آن را برابر با (عبادت در) شبهای هزار ماه قرار داد. (چون خیرات و برکات و سودهای دینی و دنیوی در آن است) و آن را شب قدر نامید.»

نزول قرآن:

با در نظر گرفتن احادیث معصومین چنین آمده که کل قرآن به طور یک جا، یکبار در شب قدر بر پیامبر اسلام (ص) نازل شده است. علاوه بر این قرآن در طول دوران بعثت نبی مکرم اسلام نیز در طی ۲۳ سال به تدریج در مواقع مختلف توسط جبرئیل بر آن حضرت فرود آمده است.

نزول ملائکه:

از آنجا که در شب قدر ملائکه و روح بر زمین فرود می‌آیند، به منزله ارزش و مرتبه ای است که شب قدر بر هزار ماه دارد. از این رو طبق فرموده حضرت امام محمد باقر (ع):

«انجام هر عمل صالح در شب قدر همچون نماز، زکات و سایر کارهای نیک، بهتر از عمل در هزار ماهی است که در آن شب قدر نباشد.»

عرضه اعمال بر حجت خدا:

با توجه به آیات مبارکه سوره قدر در قرآن کریم و همچنین احادیث ذکر شده، شب قدر تنها محصور به دوران حیات رسول مکرم اسلام نبوده و ملائکه الهی در چنین شبی سرنوشت یک سال آتی هر فرد را به پیشگاه مقدس «صاحب الامر» آن زمان تقدیم داشته و ارائه می‌دهند.

این امر از هنگام پیدایش بشریت در جهان هستی اجرا شده و تا روز رستاخیز نیز تداوم دارد. همچنین در روایات متعددی ذکر شده که از آغاز پیدایش خلقت در دنیا، زمین بدون ولی و حجت خدا نبوده و نخواهد ماند. به فرموده امیرالمومنین حضرت علی (ع):

«شب قدر در هر سالی هست، در این شب امور همه سال (و تقدیرها و سرنوشتها) فرو فرستاده میشود. پس از درگذشت پیامبر (ص) علیه و آله نیز این شب صاحبانی دارد.»

منظور از حجت خدا در روی زمین وجود پاک و مطهر حضرت صاحب الامر بقیّه اللّه الاعظم ارواحنافداه است که پس از به شهادت رسیدن امام حسن عسکری پدر بزرگوارشان، به عنوان ولی و خلیفه خدا بر روی زمین بوده که وجودشان به دور از هرگونه آلودگی و گناه می‌باشد. لذا در شب قدر اعمال و تقدیر یک سال آینده ما به آن حضرت عرضه می‌شود.

وقایع شب قدر

نزول قرآن:

در اولین آیه از سوره مبارکه قدر چنین آمده که «انا انزلناه فی لیله القدر – ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم (۱)» چون در این آیه از لفظ انزال برای قرآن استفاده شده است، لذا چنین استنباط می‌شود که همه محتوای قرآن یکجا و یک دفعه بر نبی مکرم اسلام فرود آمده و در این شب نزول قرآن به تدریج صورت نگرفته است.

طبق روایات، خداوند متعال قرآن کریم را به دو شکل بر پیامبر اسلام (ص) علیه و آله نازل فرموده است:

«۱_ نزول دفعی و یکجا که در شب قدر صورت گرفته است.»

«۲_ نزول به تدریج که در طی ۲۳ سال دوران نبوت رسول گرامی اسلام (ص) انجام شده است.»

برای اثبات نزول تدریجی قرآن کریم می‌توان به آیه ۱۰۶ سوره اسرا در قرآن کریم اشاره کرد که خداوند متعال در آن می‌فرماید:

«قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث ونزلناه تنزیلا – و قرآنی را جزء جزء (و به تدریج) بر تو فرستادیم که تو نیز بر مردم به تدریج قرائت کنی (و با صبر و تأنّی به هدایت خلق پردازی)، و این قرآن کتابی از تنزیلات بزرگ ماست.»

علما و فقهای اسلامی بیان کرده اند، در نزول دفعی قرآن کریم هیچکدام از سوره‌ها و آیات آن به تفکیک و مجزا بر پیامبر فرود نیامده است. بلکه همه محتوای قرآن کریم به طور یکجا بر آن حضرت نازل گردیده است. در این بیان برخی از آیات که در خصوص رویدادهای شخصی و اتفاقات جزئی می باشد، با در نظر گرفتن موقعیت خاص، زمان مشخص و حتی مکان و افرادی است که در آنجا حضور داشته‌ و آیه مذکور مرتبط با آن افراد، شرایط و موقعیت آنها نازل شده است. بر این اساس آیات این چنینی مگر در زمان و مکان مرتبط با آن مصداق نداشته و شأن نزول پیدا نمی‌کند.

چنانچه در این گونه آیات زمان، محل نزول آیات و حتی رخدادهای مربوط به آن را چشم پوشی کرده و تصور نمود که همه قرآن تنها یک دفعه بر پیامبر فرود آمده است، لذا جزئیات ذکر شده در این آیات از اعتبار افتاده و مصداق پیدا نمی‌کند. اینگونه نیست که قرآن کریم با همه آیات و سوره‌های تشکیل شده دو دفعه بر پیامبر (ص) وارد شده باشد، بلکه وجه تفاوتی که بین این دو نزول قرآن وجود دارد، در اجمال و تفصیل آن می‌باشد.

در آیه ۱ سوره هود خداوند متعال در خصوص این اجمال و تفصیل فرموده است:

«الر، کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیرٍ [۱] الر، این کتابى است که آیاتش استحکام یافته، سپس تشریح شده و از نزد خداوند حکیم و آگاه [نازل گردیده] است.»

از این رو قرآن کریم در شب قدر به اختصار و کامل و جامع بر نبی مکرم اسلام (ص) نازل شده و همچنین در دوران ۲۳ سال بعثت آن حضرت، به تفصیل و آهسته آهسته فرود آمده است.

تقدیر امور:

از جمله ویژگی‌های شب قدر چنین است که داوند بلند مرتبه در این شهر مقدرات و سرنوشت انسان‌ها را برای یک سال آینده همچون زندگی و مرگ، درآمد یا قرار گرفتن در تنگدستی، نیکبختی یا نگونبخت، وقوع رویدادهای مبارک و یا شیطانی، انجام بندگی خدای بزرگ و یا حتی گناهان و خطاها تعیین می‌شود.

در نخستین آیه از سوره قدر «انا انزلناه فی لیله القدر – ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم» واژه «قدر» بیانگر پیمایش و سنجش بوده که در این میان چهارمین آیه از سوره دخان «فیها یفرق کل امر حکیم – در آن شب هر امر استواری (با حکمت و تدبیر نظام احسن) معیّن و ممتاز می‌گردد.‏» که در توضیح شب قدر بیان شده و نشان دهنده قضا و مشیت الهی است. در این آبه لفظ «فرق‏» به منزله مجزا نمودن و تفکیک کردن دو موضوع می‌باشد. البته تفکیک بین دو حکم حکیمانه مفهومی نداشته، الا در زمانی که لازم به صورت گرفتن آن رویداد بوده و میزان آن را سنجش می کنند.

رخدادها و وقایع زندگی به حکم قضا و مشیت الهی دو مرحله دارد که یکی مختصر و پیچیده بوده و مرحله بعد مشروح و گسترده است. از این رو با توجه به آیه مذکور «فیها یفرق کل امر حکیم» شب قدر هنگامی است که رویدادها و وقایع از حالت مختصر و کلی به مرحله مشروح و مجزا تبدیل می‌شوند.

نزول ملائکه و روح:

در آیه چهارم سوره قدر

«تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ – در آن (شب) فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر کارى (که مقرر شده است) فرود آیند»

منظور از روح در این آیه روحی است که مربوط به عالم معنا بوده و پروردگار متعال در آبه ۸۵ سوره اسراء در این خصوص فرموده اند:

«قل الروح من امر ربی – بگو: روح از فرمان پروردگار من است»

درباره مفهوم لغت «امر» در آیه مذکور، توضیحات گسترده‌ای در کتاب تفسیر المیزان ذکر شده که تنها به اجمال یک موضوع از فرود آمدن ملائکه در شب قدر و ماهیت و جنسیت روح می‌پردازیم.

در تفسیر برهان از سعد بن عبد اللّه روایت کرده که به سند خود از ابى بصیر روایت کرده که گفت :

«با امام صادق (ع) بودم که سخن از پاره اى خصائص امام در هنگام ولادت به میان آمد، فرمود: وقتى شب قدر مى شود امام مستوجب روح بیشترى مى گردد. عرضه داشتم فدایت شوم مگر روح همان جبرئیل نیست ؟»

فرمود:

«روح از جبرئیل بزرگتر است، و جبرئیل از سنخ ملائکه است، و روح از آن سنخ نیست، مگر نمى بینى خداى تعالى فرموده : (تنزل الملئکه و الروح ) پس معلوم مى شود روح غیر از ملائکه است.»

سلام و امنیت:

قرآن کریم در آخرین و پنجمین آیه از سوره قدر در تکمیل خصوصیات شب قدر چنین بیان می‌کنند:

«سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ – (آن شب) تا دم صبح صلح و سلام است (۵)»

لفظ «سلام» در این آیه به منزله مبرا بودن از هرگونه ناپاکی بیرونی و درونی می‌باشد. همچنین عبارت «سلام هی‏» بیانگر لطف و مرحمت الهی بوده که در این شب نثار بندگانی می‌شود که به درگاه الهی روی می‌آورند.‌ در عین حال خداوند در شب قدر عقوبت و عذابی بر بندگانش نازل نمی کند.

به این شکل که خداوند بلند مرتبه هیچ عذاب تازه‌ای را در این شب بر بندگان خطاکار فرو نمی فرستد. البته از ملزومات این مهم چنین است که مکر و حیله شیاطین نیز بر انسان‌های سست ایمان موثر نیفتد. به طوری که ائمه معصومین در احادیث متعددی به تفسیر این موضوع پرداخته‌اند.

برخی از حکما و اندیشمندان اسلامی بیان کرده‌اند منظور از لفظ «سلام‏» در آخرین آیه از سوره قدر، چنین است که فرشتگان الهی در مواجهه با هر شخص با ایمانی که در حال انجام دعا و راز و نیاز به درگاه خداوند باشد، به او سلام می‌کنند.

اعمال مشترک شب قدر

اوّل: غسل

علامه مجلسی در جایی نقل کرده است:

«مناسب‌تر آن است در شب‌های قدر غسل را همزمان با غروب آفتاب انجام داده و نماز مغرب در حالی خوانده شود که غسل شب قدر انجام گردیده است.»

دوم: خواندن دو رکعت نماز

خواندن دو رکعت نماز که در هر رکعت پس از خواندن سوره حمد، هفت با سوره توحید (قل هو الله احد) را خوانده و پس از دادن سلام در پایان رکعت دوم و خاتمه یافتن نماز، ۷۰ بار این عبارت خوانده شود:

«اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیْهِ»

حضرت محمد رسول مکرم اسلام (ص) فرموده‌اند:

«کسی که در شب قدر این عمل را انجام دهد، از جای خود بلند نمی‌شود، الا اینکه خداوند بلند مرتبه او و پدر و مادرش را آمرزیده و همچنین ملائک را مکلف می‌کند که تا یک سال آینده در کارنامه عمل وی کارهای نیک ثبت کنند.»

سوم: باز کردن قرآن و قرائت دعای مخصوص که در ادامه می آید

اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ وَ ما فیهِ وَ فیهِ اسْمُکَ الاْکْبَرُ وَاَسْماَّؤُکَ الْحُسْنی وَ ما یُخافُ وَ یُرْجی اَنْ تَجْعَلَنی مِنْ عُتَقاَّئِکَ مِنَ النّارِ

باب الها از تو خواهانم به حق کتابی که فرو فرستاده‌ای و هر آنچه که در آن است، و هرچه در آن از اسماء مقرب و بزرگ تو آورده شده، و هر آنچه که به واسطه آنها بشارت و انزال را بیان کرده ای، مرا در گروه افرادی قرار ده که از عذاب آخرت آزاد شده‌ام.
در این هنگام هر حاجت و خواسته‌ای که دارد از خدا درخواست کند.

نماز خواندن:

چهارم: قرآن بر سر گرفتن

حضرت امام جعفر صادق (ع) فرمودند، در این هنگام قرآن را بر روی سر قرار داده و بگوید:

«اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ»

ای خدای بزرگ به حق این قرآن و به حق کسی که قرآن را بر او نازل کردی، و به حق مومنی که در آیات قرآن ستایش او را بیان کرده و به حق حقی که از تو بر گردن ایشان است. چرا که هیچ موجودی نیست که حق تو را بیشتر از تو شناخته باشد.

سپس ده مرتبه بگوید:

ده مرتبه: بِکَ یا الله

ده مرتبه: بِمُحَمَّدٍ

ده مرتبه: بِعلیٍّ

ده مرتبه: بِفاطِمَهَ

ده مرتبه: بِالحَسَنِ

ده مرتبه: بِالحُسَین ِ

ده مرتبه: بِعلیّ بنِ الحُسین

ده مرتبه: بِمُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ

ده مرتبه: بِجَعفَر بنِ مُحَمَّدٍ

ده مرتبه: بِموُسی بنِ جَعفَر ٍ

ده مرتبه: بِعلیِّ بنِ مُوسی

ده مرتبه: بِمُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ

ده مرتبه: بِعَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ

ده مرتبه: بِالحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ

ده مرتبه: بِالحُجَّهِ.

پس از آن هر آرزو و نیت قلبی که دارد از خداوند درخواست کند و لازم است در هنگام گفتن همه این اذکار، به طور کامل حضور قلب داشته و همه حواس و توجه خود را به خداوند متعال معطوف کند. توصیه می‌شود در صورتی که بخواهید توسل و یا مصیبت ائمه را بیان کنید، پیش یا پس از انجام این دعا بوده و در میانه دعا نگویید که دعا به طور پیوسته خوانده شود.

قرآن به سر گرفتن:

پنجم: زیارت امام حسین (ع)

به بیان علامه مجلسی، انجام زیارت قبر حضرت اباعبدالله الحسین در هر کدام از سه شب قدر مستحب موکد می‌باشد. همچنین در حدیثی ذکر شده که زیارت امام حسین (ع) در شب قدر اعث بخشش گناهان و معصیت‌ها می شود. حتی اگر امکان رفتن به زیارت را نداشتید، می‌توانید به نیت زیارت از راه دور به آن حضرت سلام کنید.

ششم: احیاء داشتن شب های قدر

احیا در شب‌های قدر به این معناست که تا حد ممکن این شب پربرکت را تا سپیده دم صبح بیدار بوده و با انجام دعا و راز و نیاز با خدای متعال به واسطه قرائت قرآن، شرکت در محافل سخنرانی مذهبی، بیان سوالات و دریافت جواب‌های مذهبی و یا حتی خواندن کتاب دینی و تفسیری از علما و بزرگان آن را سپری کند.
حضرت امام محمد باقر (ع) در حدیثی فرموده‌اند:

«کسی که شب قدر را احیا بدارد، همه گناهان و معصیت‌های او مورد آموزش قرار می‌گیرد، حتی اگر گناهان زیادی داشته باشد.»

مناسب است افراد روز قبل از شب قدر، اوقاتی را به استراحت سپری کرده و حتی غذا و خوراکی‌های کمتری را مصرف کند. چرا که در این حالت کمتر خواب بر او فائق می آید. افرادی که قدرت شب زنده داری ندارند، توصیه می‌شود در اول شب دقایقی به استراحت پرداخته و در آخر شب بیدار بوده و با عبادت و راز و نیاز مشغول شود.

تلاوت قرآن:

هفتم: اقامه ۱۰۰ رکعت نماز
در شب احیا خواندن رکعت نماز توصیه شده است. به شکلی که در هر دو رکعت به یک سلام ختم شود. این عمل ثواب و خیرات زیادی داشته و بهتر آن است در صورتی که از قدرت جسمانی خوبی برخوردار است، در هر رکعت پس از خواندن سوره حمد، ۱۰ با سوره توحید یا قل هو الله خوانده شود.

هشتم: خواندن دعایی که حضرت زین العابدین (ع) در شب های قدر آن را می خواندند.

حضرت امام سجاد (ع) خواندن این دعا را در شب قدر توصیه فرموده‌اند:

«اَللّهُمَّ اِنّی اَمْسَیْتُ لَکَ عَبْداً داخِراً لا اَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعاً وَلا ضَرّاً

وَلا اَصْرِفُ عَنْها سُوَّءاً اَشْهَدُ بِذلِکَ عَلی نَفْسی

وَاَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتی وَقِلَّهِ حیلَتی فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ

وَاَنْجِزْ لی ما وَعَدْتَنی وَجَمیعَ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنَ الْمَغْفِرَهِ فی هذِهِ اللَّیْلَهِ

وَاَتْمِمْ عَلَیَّ ما اتَیْتَنی فَاِنّی عَبْدُکَ الْمِسْکینُ الْمُسْتَکینُ الضَّعیفُ الْفَقیرُ الْمَهینُ

اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْنی ناسِیاً لِذِکْرِکَ فیما اَوْلَیْتَنی

وَلا غافِلاً لاِِحْسانِکَ فیما اَعْطَیْتَنی وَلا ایِساً مِنْ اِجابَتِکَ وَاِنْ اَبْطَاَتْ عَنّی

فی سَرّاَّءَ اَوْ ضَرّاَّءَ اَوْ شِدَّهٍ اَوْ رَخاَّءٍ اَوْ عافِیَهٍ اَوْ بَلاء اَوْ بُؤْسٍ اَوْ نَعْماءَ

اِنَّکَ سَمیعُ الدُّعاَّءِ»

نهم: طلب آمرزش گناهان و دعا برای امور دنیوی و اخروی

علامه مجلسی در جایی ذکر کرده‌اند:

«برترین اعمال در شب قدر درخواست مغفرت و آمرزش الهی از گناهان و معصیت‌ها و همچنین دعا و بیان خواسته‌ها برای کارهای دنیایی و پس از مرگ است. بهتر آن است که این اعمال برای خود و پدر و مادر انجام شده و در عین حال سایر مومنین چه در قید حیات بوده و یا از دنیا رفته باشند نیز نیت شود.»

علاوه بر این خواندن اذکار متعدد و همچنین صلوات بر حضرت محمد (ص) و خاندان پاکش تا حد توان که میسر است، صورت گیرد. در برخی از نقل ها و روایات توصیه شده، خواندن دعای جوشن کبیر در شب‌های قدر فضایل بسیار دارد.
همچنین در برخی از اسناد تاریخی ذکر شده، کسی به حضور پیامبر اسلام (ص) آمده و عرض کرد:

«چنانچه قادر به درک شب قدر شدم، چه حاجتی را از خداوند متعال درخواست کنم؟»

آن حضرت در پاسخ بیان داشتند:

«رستگاری و تندرستی را از خداوند متعال بخواه.»