جشن مهرگان
وبسایت "فردای تازه" همان "تاروت رنگی" سابق می باشد.
جشن مهرگان
جشن مهرگان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های ایرانی است که به افتخار مهر یا میترا، خدای پیمان، راستی و دوستی در ایران باستان برگزار می‌شده است. این جشن نمادی از نیکی و دوستی، برداشت محصولات و پایان فصل گرما و آغاز فصل سرما است.
تاریخ برگزاری مهرگان در تقویم ایرانی به روز ۱۰ مهر ماه برمی‌گردد. جشن‌های مهرگان در زمان‌های گذشته با شکوه بسیار و با آیین‌های مختلفی چون نثار گل‌ها، اهدای هدایا و برپایی ضیافت‌های بزرگ جشن گرفته می‌شده است. این جشن همچنین به عنوان نمادی از برابری و برادری، جایی که همه افراد جامعه، اعم از شاه و رعیت، در کنار هم قرار می‌گرفتند، شناخته شده است.
در دوران مدرن، جشن مهرگان همچنان توسط بسیاری از ایرانیان در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود و به عنوان فرصتی برای گردهمایی خانواده‌ها و دوستان، تجدید دوستی‌ها و نیز تأکید بر ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی محسوب می‌شود.
علت برگزاری و نامگذاری جشن مهرگان
با مراجعه به بسیاری از اسناد و منابع تاریخی، عوامل گوناگونی در خصوص اجرای جشن مهرگان و نامگذاری آن با این واژه ذکر شده است.
عده‌ای از افراد واژه مهرگان را اشاره به مهر یا میترا می‌دانند. مهر در حقیقت نام یکی از ایزدان بوده که در اوستا به آن اشاره شده و به رفتارهایی همچون مودت، وفاداری به عهد و پیمان، حمایت از صداقت و راستی و مقابله با نیرنگ و دروغ و ریا تاکید داشته است.
با توجه به اینکه الهه مهر دارای ارزش و اهتمام ویژه‌ای در میان مردم بوده، لذا در چنین روزی مراسمی باشکوه هرچه تمام‌تر انجام می‌شد. در زمان‌های قدیم جشن مذکور به جشن «متراکانا» شهرت داشته و پس از مدتی به جشن «مهرگان» تغییر نام داد. حتی پس از وارد شدن دین مبین اسلام در کشور ایران آن را به عنوان مراسم «مهرجان» می‌شناسند.
برخی از مورخان معتقدند از آنجا که روز مهر در ماه هم نامش مصادف می شد، لذا این جشن را برپا می‌کردند. عامل دیگری که جشن مذکور به جشن مهرگان وانده می‌شد و اعتبار بیشتری دارد، شورش و قیام کاوه آهنگر بوده که توانست بر ضحاک پیروز شده و همچنین فریدون بر تخت پادشاهی تکیه زد. یکی از مورخان به نام مسعودی در کتاب مروج الذهب در خصوص انجام جشن مهرگان چنین نقل کرده است:
«به اعتقاد ایرانیان، یکی از پادشاهان ظالم ایران که مدتی فرمانروایی کرد، مهر نام داشت و ستمگر بود و چون جان داد، جشن گرفتند. نام وی مهر بود و چون جان داد، مهرجان داد گفتند و این روز را روز اول زمستان نامیدند.»
ابوعلی بلعمی مورخ و ادیب ایرانی چنین مطالبی را مربوط به ماه مهر درج نموده است:
«چون کاوه تاج بر سر افریدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افریدون بر تخت نشست، عدل و داد بگسترید و مهر او اندر جهان منتشر شد.»
در عین حال در کتاب تذکره الحمدونیه اثر محمد بن حسن بن محمد بن على، معروف به ابن حمدون، در خصوص نحوه اجرای جشن مهرگان در دوره ساسانیان مطالبی آمده و بیانگر آن است که آیین و رسوم ویژه‌ای در آن هنگام انجام می‌شد:
«انوشیروان در روز مهرگان، سفره‌ای پهن می‌کرد و اهل مملکت را به حضور می‌پذیرفت. در این پذیرایی، غذا صرف می‌شد و پس از غذا شراب می‌آوردند؛ بعد از آن هم اهل موسیقی حاضر می‌شدند و به طرب می‌پرداختند. همچنین، آجیل و تنقلات در ظرف‌های طلایی و نقره‌ای به مجلس آورده می‌شد.»
در بسیاری از کتاب‌های تاریخی مطالبی در خصوص جام‌های زرین به وزن هزار مثقال در هنگام برگزاری جشن مهرگان مطالبی مشاهده می‌شود. همچنین در دوران باستان مصادف با روز مهرگان حاکم و فرمانروا مردم عادی را به حضور پذیرفته و به عریضه‌ها و گفته‌های آنها گوش فرا می‌داد. شکوه آنان را رسیدگی کرده و کارهایشان را سامان می‌داد. در برخی مواقع موعظه و رهنمون حکما و اندیشمندان را شنیده و در مملکت داری از آنها استفاده می‌کرد.
بر این اساس در می‌یابیم جشن مهرگان نیز همانند سایر مراسمات و جشن‌های ایرانی، از آیین و سنن خاصی برخوردار بوده است. جشن مذکور در دوران ایران قدیم تا چند روز به طول می‌انجامید. به طوری که در همه ایام ماه خوشحالی و نشاط جاری بوده و عامه مردم و حتی خواص در این مراسم به سرور و شادمانی پرداخته و هدایایی را به یکدیگر تقدیم می‌کردند. در چنین روزهایی بود که مردم به پیشواز پاییز و مهر می‌رفتند.
آنها با برخی از فعالیت‌ها استقبال از پاییز را انجام می‌دادند. برای نمونه با انجام آب‌پاشی و جارو جلو درب منازل را تمیز کرده و خانه تکانی جدی در سرتاسر منزل انجام می‌دادند. پس از آن جامه‌هایی به رنگ ارغوانی به تن کرده و با شاباش نوشته‌هایی که شباهت بسیاری به کارت تبریک های فعلی دارد، به دید و بازدید یکدیگر می‌رفتند.
با عطر و عنبر شاباش نوشته‌ها را خوشبو کرده و در پوششی لطیف و زیبا قرار می‌دادند. در عین حال تغذیه، خوراکی، میوه و شربت‌های ویژه‌ای مهیا کرده و با خواندن انواع مختلفی از شعر، سرود، دکلمه و نواختن موسیقی محیطی شاد و فرحبخش را برای خود ترتیب می‌دادند.
موسیقی مهرگان
با توجه به منابع تاریخی چنین به نظر می‌رسد جشن عظیم و مجلل مهرگان با موسیقی و نشاط همراه بوده است. ولی در این زمینه اطلاعات دقیقی موجود نبوده و تنها مطالبی به صورت جزئی و پراکنده در اسناد تاریخی دیده می‌شود. همچنین محمدحسین بن خلف تبریزی، متخلص به «برهان»، صاحب فرهنگ لغت «برهان قاطع» جهت یکی از مقامات و تصنیف موسیقی سنتی ایران اشاره به موسیقی مهرگان کرده است.
علاوه بر این ابو نصر فارابی در کتاب موسیقی کبیر، مقام یازدهم از ۱۲ مقام را به نام مهرگان دانسته است. همچنین در منظومه خسرو و شیرین اثر نظامی گنجوی، مهرگان در جایگاه بیست و یکمین لحن از سی لحن آورده شده است.
سفره جشن مهرگان
در هنگام برپایی جشن مهرگان متداول است همانند سفره هفت سین، سفره‌ای پهن شده که به سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی شهرت دارد. حتی مکان پهن کردن این سفره کاملاً مشخص بوده و دو تا دور آتشدان گسترده می‌شد. سفره مذکور به رنگ ارغوانی بوده و در آن انواع مختلفی از میوه، شیرینی، طعام، نوشیدنی و شربتی از عصاره هوم یا هَئومَه که با شیر رقیق شده به همراه نان ویژه به نام لورک می‌چیدند. معمولا در سفره مهرگانی میوه‌های انار، سیب، ترنج، بی یا به، ترنج، سنجد، انگور سفید، کُنار، زالزالک، ازگیل و خرمالو قرار می‌دادند.
در عین حال آجیل مخصوصی متشکل از هفت خشکبار شامل مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی تهیه شده و در سفره می‌گذاشتند. از جمله غذاهایی که پای سفره مهرگانی بوده آشی به نام هفت غله است که مواد اولیه آن گندم، برنج، جو، نخود، عدس، ماش و ارزن بوده و طعم و مزه دلچسبی داشته است.
همچنین کاسه‌هایی را با گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و نازبو یا ریحان پر کرده و در سفره می‌گذاشتند. قرار دادن چیزهایی همچون سرمه‌دان، آینه، اسفند و عود و گل همیشه بهار که اطراف آن با شاخه‌هایی از سرو، مورد و گز آراسته می‌شد، چیدمان زیبایی را برای سفره مهیا می‌کرد.
جشن مهرگان در عصر فعلی
در حال حاضر نیز برخی از پیروان زرتشتی در نقاط مختلفی همچون یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان را برپا می‌کنند. در این مراسم در وهله نخست مقابل قسمت ورودی آتشکده با ظروفی مملو از شیرینی و آینه از میهمانان پذیرایی می‌شود که از جمله رسوم دیرینه ایرانیان است.
همچنین میهمانان مقداری از گلاب را در کف دستشان ریخته و صورتشان را به آن آغشته می‌کنند. پس از آن نظری به آینه افکنده و با برداشتن نقل به آتشکده وارد می‌شوند.
در ادامه موبدان و موبد یاران در جوار سفره مهرگانی نشسته و در کنار میهمانان و شرکت کنندگان به تسبیح و ستایش اهورامزدا می‌پردازند. همچنین خطابه و سخنرانی در خصوص ایزد مهر و مقام او در بین زرتشتیان انجام می‌شود. از آیین‌های دیگر جشن مهرگان می‌توان به گات‌هاخوانی، شعرخوانی، اجرای مسابقات و دادن هدایا به برندگان، انجام نمایش با موضوع کاوه آهنگر و غلبه کردن فریدون بر ضحاک طبق کتاب شاهنامه فردوسی اشاره کرد.
در خاتمه جشن مهرگان همانند سایر آیین‌ها و جشن‌هایی که در بین زرتشتیان اجرا می‌شود، با انواع مختلفی از خوراکی‌ها، تنقلات، آجیل، میوه، آش و سیروک که همان نان روغنی زرتشتی بوده و در سفره چیده شده و در زمان نیایش خوانی متبرک گردیده، از همه مهمانان پذیرایی می‌شود.
هرچند در زمان‌های قدیم در ناحیه‌ای از یزد، رسم قربانی کردن گوسفند برای ایزد مهر در جشن مهرگان انجام می‌شد که بسیار متداول و واجب بوده است. به شیوه‌ای که یک بره را پس از تولد به نیت ایزد مهر نذر کرده و در شرایط و آداب خاصی او را پرورش می‌دادند.
در مراسم مذکور رسم قربانی به قدری ارزش و اهمیت ویژه‌ای داشت که حتی خانواده‌هایی که از نظر مالی مستمند و تهی دست بودند، در ازای گوسفند مرغی را قربانی کرده و به این دلیل مهرگانشان را مهر ایزد مرغی می‌خواندند. ولی در عصر حاضر آیین قربانی کردن در جشن مهرگان کاملاً باطل شده است.
